Referendum w Nowej Kaledonii: utrzymanie status quo czy bolesna strata dla Francji?

Trudna przeszłość i specyficzny pejzaż społeczny

Nowa Kaledonia została terytorium francuskim w 1853 roku i początkowo miała status kolonii karnej. Obecnie mieszka tam około 270 tys. osób, z czego 39% to ludność rdzenna, kanacka (ludność pochodzenia melanezyjskiego pierwotnie zamieszkująca Nową Kaledonię), natomiast 36% stanowią Europejczycy i ludność mieszana. Choć u władzy prowincjalnej po wyborach w maju 2019 roku znalazło się antyniepodległościowe ugrupowanie L’Avenir en Confiance, to w mającym 54 miejsc kongresie terytorialnym zasiada 26 przedstawicieli ruchów popierających dążenie do niepodległości.

Nie jest to pierwszy raz, gdy ludność kaledońska będzie mogła zdecydować o swojej przyszłości w referendum. Z przywileju tego skorzystała pierwotnie w 1987 r., po kilku latach, niekiedy krwawych, napięć społecznych. Podstawą dla niezadowolenia społecznego, głównie po stronie ludności rdzennej, były wydarzenia mające swoje początki jeszcze w latach 60. „Matka Francja” znacznie ograniczyła wówczas uprawnienia organów władz terytorialnych na wyspach, co wynikało z chęci utrzymania w swoich rękach jak największej kontroli nad wydobyciem niklu. Dodatkowo, by zniwelować proporcjonalną przewagę autochtonów w populacji archipelagu, doprowadzono sztucznie do masowej imigracji ludności z okolicznych terytoriów, np. z Wallis i Futuna, lecz również z Chin czy Wietnamu, przez co liczba nowo przybyłych mieszkańców przewyższyła liczbę pierwotnych mieszkańców wysp.

Referendum w 1987 r. skończyło się jednogłośnym, 98-procentowym opowiedzeniem się za pozostaniem pod kontrolą francuską przez Kaledończyków – rezultat ten wynikł jednak z bojkotu referendum przez Kanaków. Kwestię niepodległości odłożono w czasie, a w 1998 r. podpisano porozumienie z Numei, regulujące na nowo status archipelagu. Nowa Kaledonia stała się terytorium zamorskim sui generis, mającym większą autonomię niż wspólnota zamorska, lecz oczywiście mniejszą niż niepodległe państwo.

Referendum zaplanowane na październik (pierwotnie na wrzesień, ale w związku z kryzysem sanitarnym zdecydowano o jego przełożeniu) ma specyficzne podstawy prawne. Do głosowania w sprawie niepodległości doszło już bowiem w listopadzie 2018 roku. Porozumienie z Numei mówi jednak o tym, że w przypadku, gdy w referendum większość opowie się przeciw niepodległości, głosowanie powtórzyć należy jeszcze dwukrotnie. W poprzednim plebiscycie za pozostaniem częścią Francji opowiedziało się 56,7% ludności .

Gdy nie wiadomo, o co chodzi, chodzi o pieniądze

Z jakimi reperkusjami przyszłoby się zmierzyć francuskiej dyplomacji, gdyby tym razem wynik referendum przechyliłby szalę zwycięstwa na korzyść części populacji popierającej niepodległość? Nowa Kaledonia jest terytorium strategicznym dla Francji ze względu na rezerwy niklu - na terenie archipelagu znajduje się ok. 1/4 światowych rezerw tego surowca - lecz nie tylko. Przed pandemią koronawirusa, Nowa Kaledonia obserwowała wysoce satysfakcjonujący wzrost gospodarczy, notując jedne z najwyższych współczynników ekonomicznych w regionie i tym samym zbliżając się do takich gigantów jak Australia czy Nowa Zelandia.

Archipelag jest ponadto terytorium strategicznym ze względu na swoje położenie: stanowi bowiem swojego rodzaju balans dla chińskiej hegemonii w Oceanii. Utrata Nowej Kaledonii byłaby więc bolesna nie tylko dla Paryża, lecz również dla całej Unii Europejskiej: wskutek Brexitu Francja została wszak ostatnim państwem europejskim posiadającym terytoria zamorskie w regionie (a Nowa Kaledonia jest jedynym terytorium zależnym od Francji w Melanezji, zachodniej części Oceanii). Posiadanie terytoriów poza kontynentem europejskim jest dla Unii Europejskiej ważne z punktu widzenia strategicznego, ale przede wszystkim gospodarczego.

W ostatnich latach odnotowano, że Chiny pompują ogromne ilości pieniędzy w regionie Pacyfiku, stając się trzecim największym dawcą pomocy rozwojowej po Australii i Nowej Zelandii. Dyplomacje również tych państw nie ukrywają, że obecność Francji jest warunkiem sine qua non stabilizacji i równowagi w regionie. Oczywiście, Nowa Kaledonia nie jest jedynym francuskim terytorium na Pacyfiku. Jest jednak miejscem największej francuskiej bazy wojskowej w regionie, co bezsprzecznie wpływa na układ sił w tej części świata.

Ponadto, zgodnie z danymi UNESCO, Nowa Kaledonia jest posiadaczką jednego z trzech największych ekosystemów rafy koralowej na świecie. Jest więc idealnym przyczółkiem Francji w walce z degradacją klimatyczną: gdzie lepiej wdrażać atrakcyjną z punktu widzenia marketingu politycznego strategię walki przeciw zmianom klimatu, niż w regionie bezpośrednio narażonym na ich konsekwencje?

Ewentualność opcji „tak”

W przypadku wygranej opcji „tak” dla niepodległości, Front Narodowego i Socjalistycznego Wyzwolenia Kanaków (fr. Front de libération nationale kanak et socialiste, FLNKS), a więc główna partia opowiadająca się za niepodległością, planuje negocjacje z Paryżem dotyczące partnerstwa w obszarach, które od tej pory stałyby się kompetencjami ewentualnego nowego rządu w Numei, takich jak: sądownictwo, obrona, bezpieczeństwo, kwestie walutowe oraz relacje zewnętrzne. Nowa Kaledonia weszłaby wówczas w okres przejściowy, dążąc do ustanowienia samodzielnego i niezależnego systemu politycznego.

Niepodległość archipelagu pozostaje jednak postulatem jedynie wymienionego wyżej sojuszu; reszta ugrupowań na scenie politycznej wysp nawołuje do pozostania w „granicach” francuskich. Oderwanie się od Paryża oznaczałoby bowiem utratę pomocy finansowej, zwłaszcza w trudnej obecnie sytuacji związanej z pandemią koronawirusa, która odcisnęła piętno na wielu aspektach gospodarki kaledońskiej, przede wszystkim na turystyce. Ponadto, ludność kaledońska utraciłaby takie przywileje, jak obywatelstwo europejskie i prawo wyborcze w wyborach do europarlamentu. Niektóre antyniepodległościowe ugrupowania zaproponowały kompromis, mający polegać na wprowadzeniu systemu federalnego, tak by każda prowincja mogła sama zdecydować o swoich relacjach z Francją. Byłoby to jednak sprzeczne z układem z Numei, zgodnie z którym niepodległości nie może osiągnąć jedynie część archipelagu, w imię zasady „wszyscy, albo nikt” .

Jeśli ludność opowie się za pozostaniem częścią V Republiki, zgodnie z układem z Numei dojdzie do kolejnego, ostatniego już referendum. Będzie ono więc trzecią szansą na osiągnięcie niepodległości przez Kaledończyków i zgodnie z porozumieniem ma zostać przeprowadzone w 2022 roku.

Jedno wiemy na pewno: niezależnie od wyniku referendum i od tego, jak w kolejnym miesiącach pandemii zmieni się sytuacja gospodarcza i społeczna archipelagu, tak istniejący antagonizm polityczny, jak i dążenie do niepodległości ze strony ludności autochtonicznej, pozostaną żywe. Miejmy nadzieję, że niezależnie od wyniku głosowania i od tego, czy przyniesie ono za sobą kolejne referendum, aktywna pozostanie również debata na temat przeszłości kolonialnej europejskich państw oraz przyszłości Oceanii w perspektywie dekolonizacji regionu. Może się bowiem okazać, że pieniądze nie wystarczą, by zrehabilitować wieki krwawej kolonialnej aktywności Europejczyków, czy to w bliskich, czy dalekich zakątkach świata.